Günlük hayatımızda aslında neredeyse herşey “tasarlanmış”. Belki bir süreç ve metodu takip ederek belki de bizzat bizim tarafımızdan. Bu kullandığımız masalardan bilgisayarlarımıza,giysi ve cüzdan gibi hayati aksesuarlarımıza kadar devam edebilir. Burada aslında insan merkezli tasarıma olan ihtiyacın kök nedenini açıklamak gerekiyor. Sanayii devrimiyle özellikle seri üretime geçişle artan ihtiyaçlarımız ve bir o kadar da isteklerimize hizmet eden kontrolsüzce ve ihtiyaç uyumsuz ve ihtiyaç fazlası “tasarlanmış ürünler.”
Donald Norman 1986 yılında Stephen Draper ile yayınladıkları “User Centered System Design: New Perspectives on Human-Computer Interaction” makalede “user-kullanıcı” kelimesini kullanarak ürünleri kullanıcıların tüm üretim aşamasında görmeden sadece son aşamada görmesi yerine ilk aşamalardan itibaren görmesi üzerine 4 adımlık bir üretim modeli önerdi.
1-) People-Centred – Insan Merkezli ol.
2-) Problemlerini kök nedenleri araştır ve onu çöz.
3-) Herşey sistemin bir parçası olmalı.
4-) Küçük adımlarla geri bildirim al ve geliştir.
“İnsan merkezli tasarım; insanlar için değil insanlarla birlikte çalışma prensibidir.”
DON Norman
1980’li yıllarda seri üretimin getirdiği ekonomik avantajlar – en basitinden her eve bir televizyon ve bilgisayar gibi – rüzgarlarına kapılmış dünya için oldukça iddialı hatta anlaşılmamış olan bu yaklaşım 90’lı yıllarda Don Norman’ın Interaction Design Foundation Vakfını kurarak “User Experience – Kullanıcı Deneyimi” gibi bir yaklaşımla destekleyerek sonraları “Design Thinking-Tasarım Odaklı Düşünce” olarak popülerleşen insan ve empati merkezli ürün geliştirme modellerini anlatmaya çalışmasıyla sektörde yaygınlaşmaya başladı.
O dönemler “People Centered Desin” olarak hali hazırda bant sistemlerinde karlılık odaklı geliştirilen ürünler için insanları da sürece ekleme mantığında olmasından “Insanlar Merkezli Tasarım” olarak adlandırılabilir. 2000’li yılların başından itibaren Don Norman “Human Centered Design – İnsan Merkezli Tasarım” olarak genel olarak insanlar değil, insanları da duygusal ve davranışsal olarak empati yöntemiyle çok çeşitli olarak sürece dahil etmek gerektiğini vurgulamaya başladı. Burada da insanların her istediğini yapmaktan öte istek ve duygularını tasarım olarak uygulanabilir bir formata sokarak bunu hem çalıştığı kurumda karlılığı hem de ekosistemsel olarak sürdürebilir yapabilmek gerekiyordu.
Human Centered Design yani insan merkezli tasarlanan ürünlerden birisi olarak Samsung’un mobil projeksiyonu anlatılmaktadır. Projeksiyon cihazları genelde okul ve kurumlarda kullanılan ve mobil taşınma çantaları olsa da oldukça hantal olduklarından genel olarak tercih edilmeyen ürünlerdi. Samsung bir insan merkezli tasarım metoduyla hai hazırdaki taşıdığımız notebook çantalarına da sığabilecek, ama aynı zamanda bluetooth ile bilgisayar ekranımızdan film ya da maç izlememize de imkan veren açılır kapanır bu cihazları kullanıcıları ilk günden itibaren yorumlarıyla sürece ekleyerek geliştirmiş. Bu cihaz tasarlayanlarına oldukça fazla gelir getirmiş, ödüller kazandırmış ve aktif kullanmasak ta bizim evimize de girmeyi başarmıştı. Bir kaç eve sığamayacak kadar çocuklu verdiğimiz partiler ve bazı teknoloji uzak mekanlardaki eğitimler dışında sadece 3-4 kez kullandığımızı hatırlıyorum, son durum şarj kablosu bile kayıp en son ne zaman kullanıldı hatırlanmıyor.
Bu ürünü “insan merkezli” yapan kısmı aslında insanlardan aldığımız “istek ve ihtiyaçlar.” Ancak bu ürünü geliştirme aşamasında ve çalıştırma aşamasında varolan projeksiyonlardan çok daha fazla elektrik tüketidiği gerçeği nedeniyle oldukça eksik kalan bir süreç. Don Norman’a göre bir ürün insan merkezli olabilir ancak artık “insanlık merkezli” de olmalı. Burada verilen çok klasik ama doğru bir örnek pandemi dönemiyle patlayan “eticaret” alışveriş süreçlerinin değişmezi gibi gözüken “iade süreçleri” Burada tüketiciyi koruma yasasından faydalanan bazı eticaret ürünleri ekstra kurye ve postalama maliyet ve karbon izini kabul ederek en baştan almayı düşünmeyeceği -hatta zekice bir hareket sanarak aynı ayakkabı ya da giysinin 2 numarasını da söyleyip 1ini iade ederek – insan duygu ve ihtiyaçlarına göre ancak insanlık adına bence oldukça ters modeller geliştirdiler. Donald Norman burada insanların isteklerinin kurumların karlılığıyla örtüştüğü bu gibi örneklerde terazide eksik bir kısmın olduğunu belirtiyor: “gezegenimiz ve geleceğimiz.”
” Hümanizm insanlığın dünyaya egemen olmak için bulduğu en büyük yalanlardan birisidir. ”
Yuval Noah Harari
Çok iyi niyetle tasarladığımız “özel kumlu beach plajlar” ya da “doğa uyumlu otobanlar” bir çok hali hazırdaki o plajın ya da ormanın sakinlerini, bir grup insan çok kısa bir dönem kullanacak diye geri kalan tüm dönem boyu o alanın paydaşı olan bir çok canlının hayatını riske atmakta. Otobanlarda gördüğümüz ölü hayvanlar ve ödüllü plajlarda göremediğimiz kaplumbağalar ve kuşlar gibi.
Don Norman’ın 2023 yılında tam olarak 88 yaşındayken yayınladığı son kitabı “Daha iyi bir dünya için tasarla : Anlamlı,Sürdürebilir, İnsanlık Merkezli” kitabında (kitap daha türkçeye çevrilmedi ancak kesinlikle çevrilecektir.) yine 1980’lerde kullanıcı deneyimi ve insan merkezli tasarım için önerdiği ve o dönem pek anlaşılmayan 4 madde gibi burada da bu sefer 5 madde önermiş yaşlı kurt:
- Tüm ekosistemdeki sadece insanlar değil canlılara ve fiziksel çevreyi odaklan.
Gezegenimizdeki herşey birbiriyle bağlantılı oluşmuş. Göz arda ettiğimiz ya da zararlı diyerek yok ettiğimiz bir çok unsurun tamamlayıcısı olarak başka daha büyük sıkıntılar ortaya çıkmakta. - Görünen problemin yanı sıra kök nedenini de çöz.
Belirtileri iyi analiz edip 5 Neden yöntemiyle 5 kez neden diye sorarak kök nedeni çözmeye çalış. - Uzun vadeli düşün ve planla. Günümüzü kurtaracakken bir çok uzun vadeli sorunlara yol açabiliriz.
Etraftaki plastikleri toplayarak sürdürebilirliği durduramadık,aksine hiç olmadığı kadar kötü rakamlarda verdiğimiz karbon ayak izi artmakta. Uzmanlar bunun kısa vadeli hedeflerden olduğunu döngüsel ekonomi gibi süreci bütünsel iyileştirmemekten olduğunu söylemekte. - Devamı test et, tasarımı yenile ve sadece insanların değil tüm ekosistemi kontrol ederek ihtiyaç dengesini koruduğuna emin ol.
Küçük geri bildirimler ve ufak dokunuşlarla tüm tasarımın dengesini tüm canlı ekosistemi için korumamız gerekmekte. - Tüm ekosistem için değil onlarla birlikte tasarla.
Profesyonel tasarımcılar empati yöntemleriyle en doğru deneyimi hedef kitlesi için tasarlar. Ancak bu tasarımı sadece onlar için değil aynı zamanda onların da sahip çıkacağı şekilde birlikte tasarla.
Kitabın bir bölümünde sürdürebilirlikle ilgili oldukça kötü verdiğimiz sınavlardan da bahsetmekte. Plastik şişelerin 1990’ların sonunda ilaç sektöründe bulunması devamında temiz suyun yaygınlaştırmasında sadece “maliyetlerden ötürü” su tüketim standartı haline getirilmesi ve bu üretimlerin devletler tarafından desteklenmesi dünyaya geri dönüşü olmayan bir zarar verdi. Bu pet şişelerin ülkemizde halen aktif kullanıldığını belirterek özellikle Avrupa’da cam şişeye son kullanıcıda ciddi bir artış var. Ancak cam şişeler de uzun vadeli bir kurgu değil. Son dönem artan doğa dostu mataralar hızlıca geri dönüştürebilir,kırılmayan ve sağlıklı olma yolunda iyi bir alternatif olma yolunda. 21.Yüzyıl tasarımı ise biraz daha tüm sıvı beslenmemizi büyük bir hayatımız boyunca seruma benzer telefonlar gibi doğa dostu bir matarayla yapacağımızı gösteriyor.
Oyunlaştırma tasarımı açısından da oldukça “human centered design-insan merkezli tasarım” olarak oyuncu tipleri ve persona görüşmeleriyle oyuncu ismini vererek kullanıcıyı kullanıcının gözünden user’dan player’a dönüşüm yolculuğuna çıkartmaya çalıştığımızı düşünüyorum. Ancak bu makale de Don Norman’ın belirtiği sadece oyuncular değil tüm ekosistemdeki canlıları düşünerek nasıl “humanity-insanlık merkezli oluruz” biraz beraber düşünelim istedim.
En genel insan merkezli tasarımlı oyunlaştırmalara örnek olarak verebileceğimiz örnek attığımız adımlar karşılığında bize ödül olarak istediğimiz sivil toplum kuruluşuna bağış yapmamızı sağlayan Adım Adım, Helpsteps,Walkers benzeri girişimler.
Google ücretsiz bir arama motoru, benim gibi yaşı yetenler Google öncesi altavista’yı hatırlarlar, aslında tek opsiyon değildi ancak zamanla standart haline geldi. Tamamıyle sizin her aramınızda büyük bir karbonizi çıkaran arama motoru bunun üzerine çok gitmiyor, ancak Ecosia isimi arama motoru her aramanızda çıkan karbon ayakizini paylaşıyor ve bunu gidermek için bir ağaç dikiyor.
Oyunlaştırma denilince akla genel Kahoot ve Menti benzeri oyunları da insanlık merkezli düşünen Birleşmiş Milletler Projesi. İsteyen kurumların anket ve bilgi yarışması türündeki içeriklerini ve ingilizce eğitimi için olan her sınavı tamamlayan için dünyanın en önemli sorunlarından birisi olan açlık gidermek için 1 adet pirinç tanesi bağışlıyor.
https://play.freerice.com/categories/english-vocabulary?level=1
Insanlık merkezli beni de heyecanlandıran bir site de Fold.it. Burada özellikle bir tangram gibi protein moleküllerini birleştiriyorsunuz ancak bu birleştirmeler arka plandaki kanser araştırmalarına destekliyor. Üniversitelerde derslerde ödev olarak verilen Fold.it aslında insanın boşa vakit geçirmek için oynadığı özellikle yaşlıların ve gençlerin “candy crash” türü hyper casual oyunların nasıl “insan merkezliden insanlık merkezline” geçirebilineceği ile ilgili bir örnek.
Ülkemizde de özellikle eticaret alanında oyunlaştırma ve ödüllendirmenin en klasik yöntemi olma yolunda giden çarkıfelekler üzerinden gitmeye çalışalım. Oyunlaştırma tasarımında aslında sadece “mini oyun” olarak geçebilecek bu çarklara benim de oyunlaştırma öğrendiğim dönemler ilgim çok büyüktü. Mentorum olan hollandalı uzman, türk kahvaltısını sadece reçelle yapmak zorunda kalmak gibi düşünebilirsin demişti kahvaltı ederken. Halen çark görüp oyunlaştırmayı biz çark ile hallettik diyen şirketlerin sadece reçelle idare ettikleri büyük resmin farkında bile olmadıklarını hatırlarım.
1-) People Centered Design : İnsanlar Merkezli Tasarım : Vodafone ve LCW dahil ülkemizde bir çok kurumun şuan kullandığı aslında herkese aynı ödül havuzunun ‘çok oyuncuların ihtiyaçları ve istekleri” entegre edilmeyen bir çark ile ödüllendirme yöntemi. Çark’ın çıkma kriteri bile sabit bir gün oyuncuya sorulmamış.
2- ) Human Centered Design : İnsan Merkezli Tasarım : Salesscreen isimli Norveç merkezli bir firma ise ödül çarkının çark yüzdelerini iş hedeflerine göre değiştirmiş ve ödülleri çarkla isteyen çalışanlara dağıtıyor. İstediğiniz çarka isminizi yazabiliyorsunuz. Çok daha insanı merkeze alan bir hediye çarkı.
3-Humanity Centered Design : İnsanlık Merkezli Tasarım : Bu tarz bir çark sanırım kurgusal olarak mecburen aldığınız bir eticaret alışverişi sonrası karbon ayak izini sıfırlaması için verilecek bir görev listesi olabilir. Bir sonraki alışverişini 2.el yap %50 indirim kazan gibi.
4- 21th Century Design – 21. Yüzyıl Tasarımı :
Bu alışverişimle ekosistemde en çok hangi paydaşa zarar verdim ve nasıl en yakın zamanda bunu dengeleyebilirimle ilgili bir bilgi yarışması. Ve bu bilgi yarışmasını kazan sana bu dengelemede “doğa bütçemizden” destek verelim, yeniden alışveriş yapıp karbon ayak izini artırmak değil.
Rönesans dönemi sanatçılarından Michelangelo’nun 87 yaşında söylediği çok değerli bir cümle var; “Ancora Impa ro” yani “Halen öğreniyorum”. Don Norman da kitabı ve bu yeni modelini okurken bazı yerlerde kendi geliştirdiği modeller de dahil insalığın bulduğu bir çok tasarım modeliyle kullanıcılara çok büyük hizmetler ve eşi benzeri olmayan deneyimler sunmuş olan muhteşem tasarımcılar olabiliriz ancak tüm diğer canlı ve gezegene etkilerini de katmazsak 21.yüzyıl tasarımcısı olamaz en kötüsü kendimiz de değil çocuklarımıza muhteşem çalışan ancak geleceği düşünmeyen şuan etrafımızdaki gibi tasarımlar ve aletler bırakacağız.
Teşekkürler Donald, umarım 80lerin başında söylediğin kullanıcı deneyimi merkezli olma ve empati yöntemlerini popülerleştirmek için beklediğimiz 40 sene kadar bu “insanlık merkezli model” için beklemeyiz.
Ercan Altuğ Yılmaz – Gamfed Türkiye Kurucusu
Ahmet Nurullah Keskin – Gamfed Türkiye Tasarım Kaptanı.
Kaynaklar:
Interaction Design Foundation, What is Humanity-Centered Design?
